Essay voor De Revisor
De bladzijden van de schriften knisperen onder mijn vingers. Ik stel me voor hoe ze elk schrift volschreef: met een vulpen in haar regelmatige handschrift, vastberaden van linksboven naar rechtsonder over de regels zwenkend, almaar dóórschrijvend. Aan doorhalingen deed ze niet, of nauwelijks. Ze schreef wat er in haar opkwam, zo op het papier, bijna ondanks zichzelf – net als ik, denk ik bij mezelf. Ik ben ook zo’n dagboekschrijver. Ik zet mijn pen op papier en ik schrijf, zonder veel om te kijken. Maar ik ben er ‘pas’ op mijn vierentwintigste mee begonnen – zij schreef al vanaf haar zestiende, gedreven door een haast niet te beteugelen verlangen:
Dinsdag 8 juli ’41
±8 uur ‘s avonds
Ik schrijf opnieuw in mijn dagboek, omdat na weken van onthouding de drang naar zelfontboezeming te groot is geworden, té overweldigend om zich nog langer te laten onderdrukken door tegenzin in het ‘inhalen’ van alles, wat er in die tussentijd gebeurd is, misschien ook door een zekere zelftucht, die in werkelijkheid niets dan het domme, onredelijke knotten van een steeds sterker wordend verlangen was.
Hanny Michaelis, dichter en schrijver, had op haar achttiende al 22 schriften volgeschreven, en er zouden er nog tientallen volgen. In het Literatuurmuseum liggen 101 dagboekschriften
opgeslagen, vier dozen vol. De dagboeken werden gevonden in haar nalatenschap. Ze heeft ze zelf nooit openbaar gemaakt – dat is te danken aan uitgeverij Van Oorschot en Nop Maas. Die
laatste leerde haar vanuit zijn rol als Gerard Reve-biograaf goed kennen (ze was tien jaar getrouwd met Reve). Hij bezorgde de dagboeken die ze tijdens de oorlog schreef, en waarin ze
verslag deed van haar schooltijd, verliefdheden, ruzie met haar ouders, ontluikende seksualiteit, en de oorlog, de Jodenvervolging en haar onderduik. Haar ouders overleefden de
oorlog niet; zij werden in 1943 weggevoerd naar Sobibor.
De 52 dagboeken van na de oorlog – 5 geschreven in ’46 en ’47, en de overige 47 in de jaren zeventig – zijn niet gepubliceerd. Het zijn schriften in dozen in het
archief van het Literatuurmuseum, die ik eerbiedig heb doorgebladerd, en die wachten op transcriptie door geduldige, geoefende ogen.
De gepubliceerde oorlogsdagboeken werden alom met lof ontvangen. Ja, schreven de critici, ze waren wel wat omvangrijk en bakvisserig – Nop Maas: ‘een typisch meisjesdagboek’ – maar
tegelijkertijd gaven ze blijk van een bewonderenswaardige scherpzinnigheid, humor en literair talent.
Ik las en raakte diep onder de indruk. Een meisjesdagboek, ja, en wat voor een! Hanny Michaelis lezen is de lucht zien als een mottige grijsblauwe kluwen wachtend op splijting door
naderend onweer, is denken aan de gesprekken die je als puber met je moeder had, is beseffen dat de oorlog niet ver weg is.
Meest van alles trof me in de dagboeken de onweerstaanbare, ongepolijste, schaamteloze eerlijkheid. Dat is wat deze dagboeken kenmerkt en zo ontroerend maakt.
Zondag 29 december ’40, ± 4 uur ’s middags
[…] tenslotte is een dagboek het enige, waarin je helemaal eerlijk kunt zijn omdat niemand anders het te lezen krijgt.
Tegelijkertijd besefte ook de jonge Michaelis al dat die eerlijkheid niet eenduidig is. Twee maanden later noteerde ze:
Maar ben ik zelf wel helemaal eerlijk in mijn dagboek? En ontkomt er wel íemand aan de verleidelijke, ongemerkte drang tot vervalsen en hervormen van de werkelijkheid?
*
Sinds enkele jaren ben ik gefascineerd door het genre van het dagboek. Als historicus, als biograaf, als schrijver, als dagboekschrijver. Het lijkt misschien een helder genre, maar
het is vreemd en veelvormig. Het dagboek kan van alles zijn: alledaags logboek, emotionele klaagzang, een bundeling nooit verstuurde liefdesbrieven, een zorgvuldig uitgekiende
levensbeschouwing, of alles door elkaar. Er zijn onderaan de streep eigenlijk maar drie basale elementen die een dagboek een dagboek maken: herhaalde tijdsbepaling, eerlijkheid, en de
afwezigheid van een lezerspubliek, tenminste in eerste instantie.
Nog niet zo lang geleden presenteerde ik een literaire avond getiteld ‘Het dagboek, authenticiteit en obsessie’. Drie jonge schrijvers lazen een dagboekfragment voor – maar slechts
één van hen las voor uit het eigen dagboek; de andere twee lazen respectievelijk een zelfgefabriceerd dagboekfragment en een van een andere auteur geleend fragment. Het publiek mocht
bij deze literaire Wie van de Drie raden wat het echte dagboekfragment was.
Het geleende fragment van schrijver 1 werd er algauw uit gepikt; hoewel het slim geselecteerd was, prikte het publiek erdoorheen. Het bleken fragmenten uit de dagboeken van
Virginia Woolf te zijn. Schrijver 1 schreef wel al zijn hele leven in alle vrijheid dagboeken, maar hij dacht er niet over om daaruit voor te lezen – die schriften moesten na zijn
dood vernietigd worden.
Schrijver 2, zo onthulde hij, had een tekst gefabriceerd in de stijl van de dagboekfragmenten die hij ook als online nieuwsbrief schrijft. Later gaf hij toe dat hij daarnaast ook een
‘schaduwdagboek’ had. Daarin schreef hij wél over liefde en andere verwarrende gevoelens.
Schrijver 3 bleek, zoals een nipte meerderheid van het publiek al dacht, uit zijn echte dagboek te hebben voorgelezen. Over de totstandkoming daarvan vertelde hij dat hij zich er
alleen van had kunnen weerhouden zijn dagboekaantekeningen tot in den treure te herzien, door ze bij wijze van experiment een jaar lang elke avond in een envelop dicht te likken.
Vervolgens had hij deze verzamelde teksten laten samenvatten door artificial intelligence. Daar had hij zojuist uit voorgedragen.
Geen van de schrijvers had het aangedurfd een fragment uit hun echte, ruwe dagboeknotities openbaar te maken. Het was een dagboekavond waarin om het dagboek heen gecirkeld werd als om
het oog van een storm.
Het is voor een schrijver (en, toegegeven, voor wie dan ook) niet erg aanlokkelijk om uit ongeredigeerde dagboekaantekeningen voor te dragen voor publiek. Toch had ik gehoopt dat
iemand het had gedurfd. Ik had gehoopt op iets bevrijdends, iets wat onder de ernst van het schrijverschap uit zou kruipen. Wat me nu vooral opviel was juist het voortdurende,
dwingende schrijversverlangen naar een goede tekst. Een verlangen dat samen leek te hangen met het haast compulsief denken aan (het mogelijke oordeel van) de Lezer. Dat
idee leek het dagboek voor de schrijvers te bedekken met een extra laagje schaamte.
*
Ook Hanny Michaelis schaamde zich. Vanaf het begin al:
Vrijdag 16 augustus ’40, 9 uur ’s avonds
Dikwijls krijg ik nú al bij het lezen van sommige gedeeltes een onbedwingbare neiging om de hele boel in de vuilnisbak te smijten en nooit meer zoiets te beginnen. Maar ik doe het nooit, omdat ik de zorgvuldig afgesabbelde cliché-philosophie, die ik er in heb vergaard, in mijn hart toch maar wat interessant vind.
Ze bleef schrijven. Over haar eigen bakvisserigheid bijvoorbeeld (en probeer bij het lezen haar woorden in vulpenschrift voor je te zien – een zoveel intiemere sensatie dan de gedrukte letter):
Zondag 29 december ± 4 uur ’s middags
Maar sedert die tijd is het proces begonnen waarbij ik langzaam maar zeker zowel voor zijn denkbeelden als voor zijn blikken begon tebezwijken. Met het gevolg, dat ik nu al tot het type van de dweepzieke bakvis ben vervallen, dat haar leraar aanbidt. Ik schaam me ervoor; zó erg, dat ik lang geaarzeld heb of ik het wel zou opschrijven.
Of over de onthulling van haar ‘vreselijke geheim’, aan haar vader:
Woensdag 8januari ’41, ± half 5 ’s middags
Vanmiddag is er iets gebeurd, wat ik al maanden lang gevreesd heb, wat ik altijd krampachtig heb proberen te verhinderen. Het vreselijke geheim, dat niemand ter wereld met me deelde, en dat gedurende 2 jaar mijn leven heeft beheerst, is ontdekt.
Het blijkt over haar seksuele gevoelens te gaan, over een drang tot masturbatie, iets waar ze zich zo erg voor schaamt dat ze er ook na de onthulling in heel bedekte termen over uitweidt – ze voelt zich kwetsbaar, minderwaardig en abnormaal – maar toch schrijft ze het op.
Een andere passage, veel pregnanter nog, op de dag van het afscheid van haar ouders, als ze gescheiden van elkaar in de onderduik gaan:
Maandag 27 juli ’42, ±half 12
Je denkt in een schrijnende gewetenswroeging aan de koekjes, die je moeder de vorige dag voor je heeft gebakken om mee te nemen, aan de jurken en blousjes, die ze ’s ochtends vroeg nog voor je heeft opgestreken. En je haat jezelf, dat je zo weinig tot meevoelen in staat bent, zo weinig onder de indruk bent van de ernst van dit ogenblik. Maar dan omhels je je vader. En dan, in een scherpe pijn, weet je: van hém houd ik wél, terwijl je je aan hem vastklemt en de plotseling overvloedige tranen probeert in te slikken.[…]
Met een schok vind je je in deze kamer terug. Je leest het geschrevene over en beseft hoe erg het is zo over zijn moeder te voelen. Maar je weet ook, dat het de waarheid is, en dat geeft je vreemd genoeg een verlichtend gevoel van voldaanheid.
Toen ze ouder werd, kon Michaelis steeds slechter verkroppen dat ze zo was geweest, toen. Dat ze dit soort dingen had opgeschreven. Ze schaamde zich. En de schaamte betrof niet alleen de inhoud, maar ook de stijl. Ze vond het allemaal niet goed genoeg. Haar meisjesdagboeken waren ergens wel aandoenlijk en vertederend, maar ook ‘geëxalteerde dikdoenerij’ in een ‘typische halfwas-stijl’. Het dagboek van Anne Frank, dat was goed. Haar eigen teksten, nee.
*
Michaelis wist diep van binnen wel dat het dagboek nooit de volledige waarheid spreekt. Ze had zich op haar achttiende tenslotte al verdiept in Freuds psychoanalyse. Sterker nog,
haar vader had haar toen ze een jaar of zes was voor de grap het woord ‘psychoanalyse’ geleerd. Dat debiteerde ze dan op de montessorischool voor een verbijsterde juffrouw. Vader
en dochter hadden ook hun eigen versie van het oedipuscomplex, het zogenaamde ‘hu-die-pappiecomplex’.
Op haar zeventiende concludeerde Michaelis ‘dat men zich zelfs in zijn dagboek om de tuin kan leiden en dat juist dit dagboek een belangrijk medium vormt voor het zich stijven in
verbeelding en onwaarheid, wat bij mij heel sterk het geval is geweest’.
De eerlijkheid van het dagboek is betrekkelijk. Met het verstrijken van de tijd blijkt er altijd weer een nieuwe waarheid onder vandaan te komen. Dat is onderdeel van de schaamte –
terugkijkend zie je jezelf onherroepelijk als onwetend en naïef – maar dit wetende kun je de tekst ook relativeren, en juist milder zijn voor je oude zelf.
De term schaduwdagboek is eigenlijk wel een goede – in de zin dat elk dagboek een schaduwdagboek is; een dagboek dat voor het publiek, het licht, de openbaarheid geschreven is,
is geen dagboek. Een dagboek verbeeldt de schaduwversie van jezelf, datgene wat je niet aan het daglicht blootstelt. In die schaduw doet het er niet toe wat ‘waarheid’ is of
‘onwaarheid’, om precies de reden die Michaelis zelf omschrijft: verbeelding en onwaarheid zijn vaak net zo krachtig als wat wij als onze ‘waarheid’ beschouwen. Preciezer gezegd:
ondanks de eerlijkheid van het dagboek, is zij slechts één‘waarheid’, en wel een grillige, zoekende, veranderlijke.
Het dagboek verborgen houden is ieders goed recht – en een vereiste voor het kunnen dagboekschrijven. Tegelijk is de ongecensureerde schaduwmens juist wat mij interesseert. (Hoe vaak
vraag ik me niet af, door Instagram scrollend, hoe al die mensen zich nou echt, werkelijk voelen?)
Een schaduw kun je niet veranderen. Niet bijslijpen of inkleuren. Dat is wat ik er zo bevrijdend aan vind. Een echt dagboek is ongeremd. Niet altijd mooi of goed, maar (soms)
lelijk. Ik houd zielsveel van het lezen van romans, maar het dagboek biedt een prettig tegenwicht. De soms zo verlammende innerlijke criticus uitgeschakeld. Een foto zonder
selfiefilter. Een mens, net uit bed, kreukels in het gezicht en zeurend over een nare droom. Moeten wij, het lezerspubliek, dat gezeur aanhoren? Niet per se. Kunnen wij van dit mens
houden? Ja. Zeker als het een getalenteerd schrijver is, iemand die woorden kan geven aan wat er in haar omgaat.
Later in haar leven werd Hanny Michaelis niet alleen nog kritischer op haar dagboekteksten, maar op al haar werk. Zodanig dat haar creativiteit stokte, belemmerd door koppigheid en
schaamte. Haar karakter was daar de voedingsbodem voor, het oorlogstrauma en een opeenvolging van mislukte liefdes deden haar verder verstarren. Zelf zei ze tegen het einde van
haar leven over haar schrijven: ‘Het is nooit wat geweest; het heeft er nooit in gezeten.’ Na haar vijftigste publiceerdeze op een enkel gedicht na niets meer.
Maar die 101 schriften heeft ze nooit in de vuilnisbak gesmeten.